حجتالاسلام والمسلمین ربانی بیرجندی در جمع اساتید خارج حوزه علمیه خراسان به تبیین سیر تطور فقه سیاسی و ویژگیهای منحصربهفرد فقه امام خمینی (ره) پرداخت.
سیر تاریخی فقه سیاسی
حجتالاسلام والمسلمین ربانی در ابتدای سخنان خود با اشاره به پیشینه فقه حکومتی، ابوالصلاح حلبی (متوفی ۴۴۸ ق) را نخستین فقیهی دانست که در کتاب «الکافی» به مسائل حکومتی پرداخته است. وی دلیل این امر را حضور ایشان در حلب و رفتوآمد به شام دانست که در آن زمان تحت حکومت شیعی سیفالدوله حمدانی قرار داشت و نیاز به مسائل حکومتی احساس میشد. وی همچنین به تقدم علمای اهل سنت در نگارش مباحث فقهی - سیاسی به دلیل درگیری مستقیم با حکومت اشاره کرد و افزود که حتی محمد بن قیم جوزیه به درخواست والی شام کتاب «الطرق الحکمیه» را بر اساس قضاوتهای امیرالمؤمنین (ع) نگاشت.
استاد ربانی دوران صفویه را نقطه جهش علمی در فقه شیعه دانست و با اشاره به منازعات علمی میان محقق کرکی و فاضل قطیفی، بر لزوم انجام پژوهشهای دقیق در خصوص وجه تمایزات فکری این دو بزرگوار تأکید کرد. وی خاطرنشان کرد که برخلاف نگاه نویسندگان غربی که این مجادلات را جنگ بر سر کرسی قدرت تفسیر میکنند، این مباحثات کاملاً علمی بوده است.
ایشان دوران صفویه را بهترین دوره برای نقد و بررسی آراء دانست. وی تصریح کرد: «در دوره صفویه فقها و شاهان تحمل نظریههای مخالف را داشتند و به فقهای منتقد میدان میدادند تا به وضوح رساله بنویسند؛ امری که باعث رشد فقه در موضوعاتی همچون نماز جمعه و خراج شد». وی همچنین تأکید کرد که نگاه به فقه دوره صفویه نباید صرفاً از منظر عبادات باشد، بلکه مباحث فقه سیاسی در آن دوره بسیار جدی مطرح شده است.
فقه امام خمینی (ره)؛ عبور از نگاه جزئی به نگاه حکومتی
حجتالاسلام والمسلمین ربانی، بزرگترین ویژگی فقه امام خمینی (ره) را «سیاسی و حکومی بودن» آن دانست. وی اظهار داشت: «نگاه امام به فقه، نگاهی جزئی و فردی نبود، بلکه ایشان معتقد بودند فقه تمام شئون زندگی انسان از گهواره تا گور و مسائل دنیوی و اخروی را در بر میگیرد».
ایشان برای تبیین این دیدگاه به مسئله «بیع سلاح» اشاره کرد و گفت: «درحالیکه مرحوم سید محمدکاظم یزدی اقوال متعددی را در این باب بررسی میکند، امام خمینی (ره) میفرمایند اینجا میدان اقوال فقیه نیست، بلکه محل تشخیص مصلحت جامعه اسلامی بر عهده حاکم است». وی همچنین تطور تعابیر فقهی را مورد توجه قرار داد و افزود: «تعبیری که ابن ادریس از آن به اصول مذهب و صاحب جواهر به مذاق فقه یاد میکردند، در لسان امام خمینی به روح فقه تعبیر شده است». استاد ربانی تأکید کرد که محیط و بازۀ فکری فقیه در فتوای او مؤثر است و حاکمیت سیاست بر بازه فکری امام، تأثیری عمیق بر فقه ایشان داشته است.
حجتالاسلام والمسلمین ربانی در پایان، عالیترین روش برای تبیین فقه امام خمینی (ره) را رویکرد «فقه حکومی» دانست و ابراز امیدواری کرد که با ورود محققان به این عرصه، ثمرات علمی ارزشمندی حاصل شود.